Bilgelik Kavramı Üzerine
Bilgelik kavramı tarih boyunca çeşitli disiplinlerde (din, felsefe, psikoloji gibi) hayat tecrübeleri, derin anlayış ve doğru karar verme yeteneği gibi bileşenlerden olulşan bir erdem olarak ele alınmıştır (Nurdoğan Dakesoğlu, 2025). Bu kavram batılı kültürlerde orta ve ileri yaşla ilişkilendirilmiştir. Psikolojiye göre ise bilgelik; sezgi, kavrayış, dikkatle konulara eğilme ve olağanüstü bilişsel yetenektir (Carr, 2016).
Gelişim Psikologları ve Erken Bilgelik
Gelişim psikologları Erikson ve Piaget gibi isimler bilgeliği, yaşam döngüsü ilerledikçe ortaya çıkan bir erdem olarak tanımlar. Erikson’a göre insanlar yaşamları boyunca psikososyal ikilemlerle karşılaşır; bu ikilemlerden edindikleri deneyimler onlara erdem ya da kırılganlık edindirir (Santrock, 2017). Bilgelik, bu deneyimlerin olgunlaşmasıyla ortaya çıkar. Ancak bu, bilgeliğin sadece yaşlılarda ortaya çıkacağı anlamına gelmemektedir.
Psikolojik araştırmalar, bilgelik potansiyelinin yaşa değil zihinsel ve duygusal yetkinliğe bağlı olduğunu ortaya koyar (Carr, 2016):
- Zorlu yaşam deneyimleri
- Bu deneyimleri anlamlandırma
- Farklı bakış açılarını kabul edebilme
- Empatik ve etik duyarlılık
Bu özellikler biyolojik yaşa bakılmaksızın bireylerin deneyimlerine bakış açılarına göre bilgeliklerini ortaya çıkarabilir.
Özellikle bugünün gençleri, derin duygulara, çelişkilere, varoluşsal sorulara oldukça açık. Bu da onları “erken bilgelik” için uygun birer potansiyel haline getirebilir.
Bilgeliğin Boyutları
Monika Ardelt’ın Üç Boyutlu Bilgelik Modeli ve Sternberg’in Denge Kuramı, bilgeliğin çok yönlü kişilik yapısını açıklamada öne çıkan iki temel teoridir. Bu teorilerden bilgeliğin dört boyutunu inceleyebiliriz (Carr, 2016):
- Bilişsel Boyut: Yaşamın karmaşıklığını anlama, farklı bakış açılarını kavrama, deneyimden öğrenme
- Yansıtıcı Boyut: Kendine ve başkalarına yargılamadan bakabilme, öz-farkındalık ve iç görü
- Duygusal Boyut: Empati, şefkat, duygu düzenleme
- Etik Denge / Ahlaki Yönelim (Sternberg): Kendi çıkarları, başkalarının çıkarları ve daha yüksek ilkeler arasında denge kurabilme
Modern Bilge Karakterler
Günümüzde pek çok dizi ve film karakteri bu kavramsal bilgeliği örnekleyen kurgusal yansımalara dönüşmüştür. Son dönemde çağımızın duygusal yükünü taşıyan ve izleyiciyle güçlü bağlar kurabilen Euphoria dizisinde Rue , The Last of Us’ta Ellie, Prens dizisinin prensesi Hasharia ve Sex Education’da hepimize kendisini sevdiren Otis karakterleri, travma, kimlik, kayıp ve sorumluluk gibi ağır temaları omuzlarken aynı zamanda duygusal ve etik bir derinlik geliştirmektedirler:
-
Rue Bennett – Euphoria
Rue, bağımlılık ve zihinsel sağlık mücadelesiyle bilgeliğin duygusal ve yansıtıcı boyutlarını gösterir. Bağımlılıkla mücadelesi sırasında kendini sürekli sorgular. Bununla birlikte duygularını bastırmaz, dürüst bir iç görüye sahiptir. Sternberg’in modelinde, kendi ihtiyaçlarıyla başkalarının beklentileri arasında denge kurmaya çalışır.
Bilgelik Boyutları:
- Bilişsel: Bağımlılığın karmaşıklığını kavrar, kendini kandırmaz.
- Duygusal: Depresyon ve kaygının ağırlığını taşırken bile başkalarının acısını hisseder.
- Yansıtıcı: Hatalarıyla yüzleşir, dürüst bir özeleştiri yapar.
“Hayatındaki her şey seni yarı yolda bırakabilir. Şiire inanmak zorundasın.”
Bu replik, onun içsel bilgelik ve yansıtma gücünü ortaya koyar. Çünkü Rue’nun hayattaki acıya karşı tek savunması, anlam arayışıdır. -
Ellie – The Last of Us
Ellie, yıkılmış bir dünyada bile bağ kurar, şefkatini kaybetmez. Kendi çıkarından ödün vererek başkaları için sorumluluk alır. Bu, etik bilgeliğin kendisidir. Duygusal olgunluğu ve fedakarlığı onu bilge yapar. Hatta travmalarına rağmen empati ve sorumluluk duygusunu kaybetmez. Duygusal olgunluğu, onu intikam yerine anlam arayışına yönlendirir.
Bilgelik Boyutları:
- Bilişsel: Dünyanın acımasızlığını erken yaşta kavrar, hayatta kalmak için stratejik düşünür.
- Duygusal: Sevdiği insanlar için fedakarlık yapar, derin bir bağlılık gösterir.
- Yansıtıcı: İntikam ve affetme arasında gidip gelir, sonunda içsel bir hesaplaşma yaşar.
“Hayat, sevdiğin insanları kaybetmekle geçiyor. Geriye kalan tek şey, onlar için ne yaptığın.”
Bu replikte de sevdikleri ile kurduğu derin bağlar ve fedakarlığı hissedilir.
-
Hasharia – Prens
Kimlik ve toplumsal rol baskılarını sorgularken, kendi değerlerine sadık kalmaya çalışır. Bununla birlikte düşünerek hareket eder, tepkilerinde denge vardır. Hasharia, karmaşık siyasi entrikalarda stratejik düşünme ve etik denge kurar. Bu özellikleri Sternberg’in Denge Kuramı’nın mükemmel bir örneğidir. Çünkü güç kullanımı ile etik değerler arasında sürekli bir denge kurmaktadır.
Bilgelik Boyutları:
- Bilişsel: Siyasi entrikaları öngörür, uzun vadeli stratejiler geliştirir.
- Duygusal: Gücün yalnızlığını hisseder ama halkının refahını önemser.
- Yansıtıcı: İktidarın yozlaştırıcı etkisine karşı kendini sorgular.
“Bazen susmak, sadece korkudan değil… Anlamaya çalışmaktan olur.”
Bu replik onun iç gözlemci doğasını ve yargılamadan anlamaya çalışma çabasını açıkça gösterir. Bu çaba sessizliği bir kaçış değil, etik bir seçimi temsil eder.
-
Otis Milburn – Sex Education
Otis, yaşının ötesinde bir anlayış kapasitesine sahiptir. Danışanlarını dinleme tarzı, yargısızlığı ve empatisiyle dikkat çeker. Bu tutumuyla, bilgiyi sadece bilmekle değil, onu diğerlerinin yararına kullanmakla bilgelik kazanır.
Bilgelik Boyutları:
- Bilişsel: İnsan psikolojisini iyi analiz eder, sorunlara mantıklı çözümler üretir.
- Duygusal: Başkalarının duygularını anlar, yargılamadan dinler.
- Yansıtıcı: Kendi korkularıyla yüzleşir (cinsellik, ilişkiler).
Otis, insan ilişkilerinde dengeli iletişim kurarak Sternberg’in kuramını yansıtır. Arkadaşlarının sorunlarını dinler, önyargısız tavsiyeler verir.
“İnsanların en büyük korkusu, yalnız kalmak değil, aslında hiç anlaşılamamaktır.”Ardelt’ın duygusal bilgelik boyutunda, aktif dinleme ve şefkat onu gerçek bir “modern bilge” yapar.
Sonuç olarak: Her Yaşta Bilgelik
Pozitif Psikoloji kitabının yazarı Alan Carr’dan, her yaşta bilgeliğimizi geliştirebilmek için birkaç öneri alabiliriz (Carr, 2016):
- Başarılara ve başarısızlıklara açık olmak
- Ebeveynlerimizi kusurlarıyla kabul etmek
- Şu anki yaşamımızda kalabilmek
- Ölümü ve sınırlılığı kabullenmek
- Gerçeğin tek bir görünüşü olmadığını anlamak
- Fikirlerin ve kişilerin değişebileceğini kabul etmek
- Bağlamlar arası ilişkileri fark etmek
- Kendi yargımızın sınırlı olduğunu bilmek
- Kararlarımızın hem bizi hem başkalarını etkileyeceğini gözetmek
Her yaşta öğrenebilmeye devam edebilmek için öğrenme esnekliğimizin olması önemlidir. İster yaşla ister bizi zorlayan deneyimlerle gelsin, bilgelik her yaşta edinebileceğimiz bir erdem olabilir.
Ek Okumalar
Harold and Maude (1971) Filminin Analizi
Piaget’in Bilişsel Gelişim Kuramı: Gelişim Dönemleri ve Temel Kavramlar
Kaynakça
Nurdoğan Dakesoğlu, Ş. (2025). Yetişkinlerde affetme ile merhamet ve bilgelik arasındaki ilişkinin incelenmesi (yüksek lisans tezi). YÖK tez merkezinden edinilmiştir (924159).
Carr, A. (2016). Pozitif psikoloji. (Şendilek, Ü, Çeviri). İstanbul: Kaknüs Yayınları
Santrock, J.W. (2017). Yaşam boyu gelişim. (Yüksel, G. Çeviri edt). Ankara: Nobel Yayın
*Bu yazı Psikoloji Ağı editörleri tarafından Psikoloji Ağı Yayın İlkelerine göre düzenlemiştir.