Örneğin sahilde otururken birden boğulan birini fark ettiniz, hemen yardım eder misiniz? Ya da sokakta yürürken kazayı andıran bir ses ve ardından çığlık duydunuz, kalabalığı aşarak hemen yardıma koşar mısınız?
Bu duruma çoğu kişinin yanıtının “evet’’ olmasını bekleyebiliriz. Ancak bazı çalışmalar gösteriyor ki bu davranış, etrafınızdaki insanlara göre değişebiliyor.
13 Mart 1964’te, New York’ta Winston Moseley adında bir adam, iş yerinden ayrılarak evine dönen Catherine Kitty Genovese’ye bıçakla saldırdı. Saat iki-üç sıralarıydı. Kitty Genovese yardım istedi, çığlıklar attı. Yardım istekleri ve çığlıkları çevredeki binalarda yaşayan kişiler tarafından işitilmişti. Bu insanların çoğu, ne olduğunu anlamak için, ışıklarını yakmış, pencerelerine gelmiş ve boğuşmaya tanık olmuşlardı. Bu ani sesler ve yakılan ışıklar da saldırganı bir süreliğine uzaklaştırmıştı. Fakat sonrasında saldırganı gören tanıklar hiçbir şekilde müdahale etmemişlerdi. Saldırgan, hiç kimsenin kadının yardım çığlıklarına cevap vermediğini görünce, ona tekrar saldırdı. Genovese, saldırgandan kaçmayı tekrar başardı ve ağır yaralı halde apartmanının girişine doğru ilerledi. Bu sırada yardımına gelen biri de hâlâ olmamıştı. Adam, ona tekrar -üçüncü kez- saldırmak için geri döndü ve bu sefer Genovese’yi kendi evinin önünde öldürdü (“Queens” 1964; Küçükşenel ve Urhan, 2014).
İlk saldırı ile öldürme arasında yaklaşık yarım saat olduğu belirtilmişti. Polis raporlarına göre, bu olaya tanık olan 38 kişi vardı fakat hepsi olaya seyirci kaldı. Bu süre boyunca bir kişi bile yardım etmedi hatta polise telefon eden dahi olmadı.
Büyük bir etki yaratan ve tartışmalara neden olan bu olay, sosyal psikologların da dikkatini çekti ve araştırılmaya başlandı (Alcock ve Sadava, 2014). “Genovese’nin tanıkları neden ona yardım etmediler?’’ sorusu üzerinden kişilerin hangi durumlarda ve hangi güdülerle yardım davranışında bulundukları ya da bulunmadıkları anlaşılmaya çalışıldı.
New York Times’daki habere göre (Dowd, 1984), Genovese cinayeti gerçekleştikten 2 hafta sonra, soruşturmayı takip eden dedektifler, tanıklara neden etkisiz olduklarını sorduklarında bazı cevaplar aldıklarını bildirmişlerdir:
“Bunun bir sevgili kavgası olduğunu düşündük. ”
“Açıkçası korktuk. ”
“Yorulmuştum.”
Genovese olayında tanıkların eylemsizliklerini yani birinin yardım çağrısına kayıtsız kalmalarını ilgisizlik olarak yorumlamak yanlış olabilir. Çünkü meraklı, tedirgin, stresli ya da bir şey yapmaktan çekinmiş olabilirler. Ancak acil bir durumda yararlı bir yardım davranışı gösterebilmek için oldukça kayıtsız kalmışlardır. Peki, o halde insanlar neden yardım etmediler?
Sosyal psikolojide bu olaya seyirci etkisi (bystander effect) denilmektedir (Karakashian, Walter, Christopher ve Lucas, 2006) ve aynı zamanda Genovese Sendromu olarak da bilinir. Mağdur bir kişi için acil bir durum söz konusu olduğunda, olaya tanık olan yalnızca bir kişi varsa, yardım etme davranışı o kişinin kendi sorumluluğundadır. Fakat Genovese olayında olduğu gibi, olaya tanık olan kişi sayısı arttıkça, kişinin hissettiği şahsi sorumluluk duygusu azalır. Kişi daha az yardım etme isteği duyar. Diğer bir deyişle, olaya tanık olan kişi sayısının artması, “Benden başka bir kişi daha var.” düşüncesiyle kişinin yardım etme ihtimalini azaltır ve sorumluluğu diğer kişilere bırakır. Diğerlerinin yardım edebileceğini ya da zaten edeceklerini düşünür. Buna sorumluluğun dağılması (diffusion of responsibility) denir (Latane ve Darley, 1968).
Bununla birlikte, başka seyircilerin varlığı belirsizliği de artırır. Çünkü başkalarının eylemsizliği de yardıma ihtiyaç olup olmadığı ve hangi tepkinin uygun olduğu konusunda belirsizlik yaratır. Bu da yardımın gecikmesiyle sonuçlanır(Alcock ve Sadava, 2014). Örneğin, Kitty Genovese cinayetinde, muhtemelen 38 tanığın her biri belki de diğerlerinden harekete geçmesini ya da polise haber verme eylemini bekledi. Bunun için hepsinin sorumluluğunu azaltmak için bir sebebi de vardı. Diğer taraftan, birçok kişinin tanık olduğu bir durumda, o olay, kişilere müdahale edilmesi gereken bir durummuş gibi gelmez ve kişiler olayın ciddiyetine tam olarak karar veremezler. Tanık oldukları bu olay, bir çift kavgası mı, müdahale ettiklerinde kendileri bir zarar görebilirler mi ya da tam olarak ne yapması gerektiği gibi soruları cevaplandırmakta zorluk çekmiş olabilirler. Yapacakları yardımın doğru bir müdahale olup olmadığı kaygısı da yardımcı olma sorumluluğunu hissetmelerini düşürecek olabilir.
1968 yılında John Darley ve Bibb Latane, seyirci etkisini daha iyi gözlemleyebilmek için bir deney geliştirmişlerdir. Yapılan deneyde, işe eleman almak için verilen bir ilana başvuran kişiler, başvuru formunu doldurmaları için bir odaya alınmıştır. Deneye katılan kişiler, formu doldururken odada yalnız bırakılmış ve odanın bir tarafından da içeriye zararsız bir duman verilmiştir. Odada sadece bir kişi bulunduğunda, deneye katılan kişilerin % 75’i, dakikalar içinde durumu ilgililere bildirmişlerdir. Buna karşılık, odaya başvuru formunu doldurması için 2 kişiyle birlikte alınan kişilerin, yetkilileri haberdar etme oranı % 38’e düşmektedir. Aynı zararsız gaz tekrar odaya doldurulmaya başlandığında, bunu fark eden katılımcılar, başka kişiler olduğunda yanındaki insanlara bakıp önce onların bu konuda bir şey yapmalarını beklemiş ve yetkililere bildirenler, bu davranışı daha uzun bir sürede gerçekleştirmişlerdir. Bu deney, seyirci etkisine kanıt oluşturan araştırmalara örnek olarak literatürde yer almaktadır (Latane ve Darley, 1968).
Genovese olayının ardından yaşanan gelişmelerin ve araştırmaların sonucunda şunu söyleyebiliriz ki, şahit olan kişi sayısı arttıkça, olaya müdahale eden ya da kurbana yardım eden kişi sayısı azalıyor. Bu sebeple, kalabalık bir yerde dahi olsanız, “Birisi ambulansı arasın, polisi arasın!” demek yerine, sorumluluk almak ve eylemi gerçekleştirmek, birileri için kurtarıcı bir hamle olabilir. Eğer olayın içinde olan ve yardım bekleyen kişi sizseniz, o zaman da ”Yardım edin” yerine, birini direkt olarak hedef alan bir yardım istediği –”Lütfen bana yardım et!”- sizi daha hızlı bir sonuca ulaştırabilir.
Kaynakça
- Alcock, J. & Sadava, S. (2014). An introduction to social psychology: Global perspectives. Sage.
- Darley, J. M. ve Latane, B. (1968a). Bystander intervention in emergencies: diffusion of responsibility. Journal of Personality and Social Psychology, 8 (4): 377-383.
- Darley, J. M. ve Latane, B. (1968b). Group inhibition of Bystander intervention in emergencies. Journal of Personality and Social Psychology, 10 (3): 215-221.
- Dowd, M. (1984,12 Mart). Years after the murder of kitty genovese, the question remains: why. New York Times.s.1, http://www.nytimes.com, Erişim tarihi:19.01.2020
- Karakashian, L. M., Walter, M. I., Christopher, A. N., ve Lucas, T. (2006). Fear of negative evaluation affects helping behaviour: The bystander effect revisited. North American Journal of Psychology, 8, 13-32.
- Küçükşenel, S. , Urhan, Ü. (2014). Görgü tanıklarının etkisi: sosyal bir ikilem durumu üzerine oyun teorisi yaklaşımı. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15 (4) , 649-662 .
- Queens woman ıs stabbed to death in front of home.[Editoryal]. (1964, 14 Mart). New York Times. p. 26.