Demiroğlu Bilim Üniversitesi, Psikoloji Bölümü Başkanı Dr. Öğretim Üyesi Gülçin Cihandide ile özellikle son yıllarda önemini ve popülerliğini arttıran sağlık psikolojisi alanıyla ilgili keyifli ve bilgilendirici bir röportaj gerçekleştirdik.

1) Sağlık psikolojisi nedir? Bu alanın temel ilgi ve çalışma konuları nelerdir?

Yeni tedavi yöntemlerinin keşfiyle insan ömrü uzamış ve hastalık örüntüleri değişim göstermiş, ölüm nedenleri arasında kronik hastalıklar ön plana çıkmıştır. Bu süreçte psikologların rolü belirginleşmiş ve bu ihtiyaçla sağlık psikolojisi alt alanı doğmuştur. Sağlık psikolojisi, bireylerin sağlıklarını nasıl algıladığını, nasıl geliştirdiklerini, hastalıklardan nasıl korunduklarını, hastalıklarla nasıl baş ettiklerini ve sağlık hizmetleriyle nasıl etkileşim kurduklarını inceleyen bir psikoloji alanıdır. Söz konusu spektrumdaki içerikleri biyopsikososyal modeli temel alarak ve dolayısıyla sağlığa bütüncül bir şekilde yaklaşarak inceler.

Organizmayı etkileyen çeşitli faktörler bağlamında sağlığı etkileyen duygu, davranış ve düşünceleri ve bunların arasındaki karmaşık ilişki ağını irdeler. Temel çalışma konuları arasında stres, kronik hastalıklarla baş etme ve tedaviye uyum, sağlık davranışlarının (beslenme, egzersiz, sigara/alkol kullanımı vb.) değiştirilmesi, hasta hekim ilişkisi, sağlık okuryazarlığı ve toplumsal farkındalığın kazandırılması ile sağlık sistemi ve politikalarının iyileştirilmesi yer alır.

2) Sağlık psikolojisinin diğer psikoloji disiplinlerinden, özellikle klinik psikolojiden farkı nedir? Bu iki alanın kesiştiği ve ayrıştığı noktalar nelerdir?

 Sağlık psikolojisi; fizyolojik, bilişsel, gelişim, sosyal, kültürlerarası gibi psikolojinin birçok alt alanına ait teori ve bilgi birikiminden faydalanır. Klinik psikoloji alanı da sağlık psikolojisi alanına oldukça katkı sağlar. Örneğin, geçirilen cerrahi bir operasyon sonrası oluşan sekel nedeniyle fiziksel işlevselliği düşen bireyin yeni durumuna uyum sağlamakta zorlandığı noktada depresif semptomlar göstermesine dair sağlık psikoloğunun yaptığı değerlendirme ve burada kullanılan psikoterapötik müdahaleler klinik psikolojinin psikopatoloji üzerine alana sunduğu katkılarla mümkündür.

Nitekim sağlık psikolojisi de kendi içinde alt alanlara ayrılmaktadır. Bunlar klinik sağlık psikolojisi, halk sağlığı psikolojisi, topluluk sağlığı psikolojisi ve eleştirel sağlık psikolojisidir.

Sağlık psikolojisi ile klinik psikoloji alanlarının her ikisinin de bireyin iyi oluşunu merkeze alması ve psikolojik müdahalelere başvurması açılarından benzediği söylenebilir. İki alanın ayrıştığı yer olarak hedef aldıkları odak nokta gösterilebilir. Örneğin; klinik psikoloji daha çok psikopatoloji ve bireysel mental sağlık sorunlarıyla ilgilenirken (anlama, tanılama, tedavisi gibi), sağlık psikolojisi fiziksel sağlığı merkezine alarak zihin ve beden arasındaki çift yönlü etkileşimi ve buna eşlik eden sosyokültürel faktörleri inceler. Bir başka deyişle bu iki alan, hastalıkla başa çıkma süreçleri ve stres, kaygı ve depresyon gibi duygusal tepkilere yönelik psikolojik müdahalelerde kesişir. Ancak sağlık psikolojisi daha önleyici ve sistem temelli (ör. hasta rolü ve davranış değişimi, bakım verenleri ile iletişimi, aile içi rollerin değişimi, sağlık sistemi ile etkileşimler, tedaviye uyum vb.) bir yaklaşım izler.

Örneğin; bir klinik psikolog depresyon tedavisiyle ilgilenirken, bir sağlık psikoloğu kalp krizi sonrası bireyin yaşam tarzı değişikliklerine uyumunu artırmaya çalışabilir.

3) Sağlık psikolojisi alanında uzmanlaşan kişiler nerelerde çalışabilir? Hastanelerde, sivil toplum kuruluşlarında veya diğer iş alanlarında ne gibi görevler alabilir?

Bu alanda uzmanlaşanlar, hastanelerde (ör. Psiko-onkoloji birimi, kronik hastalık birimleri, palyatif bakım üniteleri, obezite cerrahisi ünitesi gibi), rehabilitasyon merkezlerinde, kamu sağlığı kurumlarında, üniversitelerde ve sivil toplum kuruluşlarında çalışma imkanı bulabilir. Görevleri arasında bilinçli hasta olma konusunda hastaları eğitmek, sağlık çalışanlarını eğitmek, hasta yakınlarını eğitmek, davranışsal değişim programları yürütmek (ör. Sigara bırakma programları gibi), sağlık politikalarına katkı sunmak (ör. Sağlık bakımına erişimi arttırma yöntemleri) ve tüm bu alanlarda araştırma yapmak yer alabilir. Ayrıca benzeri sağlık odaklı konularda bireysel veya gruba yönelik psikolojik müdahaleler organize etmek yer alabilir. Örneğin; kanser hastalarının ve hasta yakınlarının veyahut demans hasta yakınlarının psikososyal destek almasında çeşitli projeler yürüten derneklerde yer alabilir.

4) Günümüzde sağlık psikolojisinin özellikle önem kazandığı alanlar hangileridir? Örneğin kronik hastalıklar, pandemiler veya sağlık davranışları bağlamında?

Kronik hastalıklar (ör. diyabet, kalp hastalıkları, kanser, obezite) günümüz sağlık psikolojisinin belki de en öne çıktığı alanlardan biridir. Burada kronik hastalıkların ortaya çıkmasındaki davranışsal faktörlerin tespiti ve bunların önlenmesi kadar, hastalık tanısı ve tedavi süreçlerinde hastanın, yakınlarının ve sağlık çalışanlarının uyumu üzerine de önemli çalışmalar yürütülmektedir. Örneğin, sağlıklı beslenme ve egzersiz gibi davranış değişikliği gerektiren konular hem hastalıklardan korunurken sağlığın geliştirilmesinde hem de tanı sonrası süreçte sağlık psikoloğunun gündeminde yer alabilmektedir.

Hem çok yakın hem de çok uzak gibi gelen COVID-19 küresel salgını da sağlık psikologlarına ihtiyacı bir kez daha ortaya koymuştur. Bu dönemde toplumun stres yönetimi, aşıya güven, izolasyon sürecinin etkileri, sağlık çalışanlarının psikolojik dayanıklılığı ve sağlığı, salgından koruyucu davranışlarda bulunmaya dair karar mekanizmaları gibi birçok alanda araştırmalar yürütmüşlerdir. Ayrıca pandemi sonrasında stres ve kaygı bozuklukları ile sağlık sistemine güven de üzerinde durulan konular arasında olmuştur. Günümüzde hem mental hem de fiziksel sağlığı etkileyerek sağlık psikolojisinin önem kazandığı bir diğer alan ise gittikçe sıklaşan maddenin kötüye kullanımıdır. Görüldüğü üzere sağlık psikologlarına ihtiyaç her geçen gün artmaktadır.

5) Bu alanda çalışmak isteyen bir psikolog nasıl bir eğitim ve beceri setine sahip olmalı? Bu alanda kariyer yapmak isteyenlere neler önerirsiniz?

Sağlık psikolojisi alanında çalışmak isteyenlerin psikoloji lisansı sonrası sağlık psikolojisi ya da klinik sağlık psikolojisi yüksek lisansı yapması veya klinik psikoloji yüksek lisansı yapıp tezlerini sağlık odaklı olarak yürütmeleri faydalı olur. Araştırma becerileri, iletişim, kültürel duyarlılık, sağlık sistemlerine aşinalık ve multidisipliner ekiplerde çalışabilme önemli yetkinlikler arasında sayılabilir. Sağlık psikolojisi kariyer yolunda bireylere hastanelerde staj yapmak, yerel yönetimlerin halk sağlığı projelerine gönüllü katılmak ve sağlık davranışlarının geliştirilmesini veya hastalıklarla baş etmeye odaklı çeşitli derneklerde görev almak önerilebilir. Ayrıca davranışsal tıp ve sağlık psikolojisi alanındaki uluslararası dergileri ve güncel araştırmaları takip etmek (örn. Health Psychology, Journal of Behavioral Medicine gibi) kariyer yolundaki bireyleri her zaman bir adım öne çıkaracaktır.

6) Bu alanda çalışan bir uzmanın karşılaşabileceği temel zorluklar nelerdir?

Sağlık psikoloğu psikolojinin diğer alanlarından meslektaşlarına kıyasla multidisipliner ortamlarda daha çok bulunur. Buralarda yer almak hem iş birliği kurmada hem de mesleki sınırların net olmaması açısından zorlayıcı olabilir. Ayrıca, hastalık tanısı, süreci, getirdiği kayıp ve engeller ile ölüm gibi duygusal açıdan yıpratıcı konularla sürekli temas da tükenmişlik riskini arttırma riski taşır. Sağlık sisteminde psikologlara henüz yeterince yer verilmemesi ve gerek hasta bireylerin gerekse hasta yakınlarının psikolojik desteğe ön yargılı yaklaşması sağlık psikoloğunun alanda karşılaşabileceği diğer zorluklar arasında sayılabilir.

Ancak bu zorluklarla süpervizyon ve meslektaş desteği, söz konusu mesleki sınırların net tanımlanması, multidisipliner ekiplerde yer almak için aktif iletişim becerilerinin geliştirilmesi ve de psikoeğitimle toplum farkındalığını artırılması ile başa çıkmak da mümkündür. İngiltere’de sağlık psikolojisi, resmi olarak meslek tanımı yapılan ve sağlık sistemine entegre bir alandır. Türkiye’de ise alanın daha çok tanıtılması ve sağlık sistemine entegrasyonu için meslek örgütlerinin destekleyici çalışmaları önem arz etmektedir.

Ek Okumalar

Spor Psikolojisi Alanında Merak Ettiklerinizi Sorduk

_{*Bu yazı Psikoloji Ağı editörleri tarafından Psikoloji Ağı Yayın İlkelerine göre düzenlenmiştir.}