Otizm nedir? Otizm spektrum bozukluğu DSM-5’te nasıl tanımlanmıştır? Otizmli bireyin günlük hayatı nasıldır? Peki ya diziler otizm spektrum bozukluğunu nasıl işlemişlerdir? Merak edenler için otizm spektrum bozukluğunu işleyen diziler ve DSM-5 tanı ölçütleri sizlerle.
Touch
Jake; 11 yaşında, annesini bir süre önce kaybetmiş otizmli bir çocuktur. Babasıyla pek de iyi bir ilişkileri yoktur ve uyum problemleri yaşamaktadır. Jake, matematik yeteneğiyle ilişkileri ve olabilecekleri tanımlamakta ve bunları düzene sokmaya çabalamaktadır. Tüm bunlar için babasından yardım alması gerekmektedir ama Jack hiç konuşmamıştır ve babasıyla sayılar vasıtasıyla iletişim kurmaya çalışır.
Dizi aslında bir kelebeğin kanat çırpışlarının, dünyanın başka bir yerinde kasırgaya neden olabileceği şeklinde tanımlanan kelebek etkisiyle (Kelebek Etkisi yazımızı buradan okuyabilirsiniz.) şekilleniyor. Jake, yaptığı hesaplamalarla kelebek etkisini anlayabiliyor ve olayların, evrenin düzensizliğini düzene oturtmaya çalışıyor.
Toplumsal İletişim Eksikleri: Jake henüz hiç konuşmamış, göz teması kurmayan ve babası dahil kimsenin kendisine dokunmasına izin vermeyen bir çocuktur.
Sınırlayıcı/yineleyici Davranış Örüntüleri: Jake sürekli oyunlarını, nesneleri sayılara göre şekillendirmektedir. Yapmak istediği şeylere karşı ısrarcı davranmakta ve vazgeçmemektedir. Aynı saat, aynı dakikada direğe tırmanmakta ve alarmı harekete geçirmektedir. Telefonlara karşı özel ilgisi bulunmaktadır.
Atypical
Sam 18 yaşında otizmli bir bireydir. Sam, çevresinin onu garip olarak nitelendirilmesinden rahatsızlık duymaktadır ve normal olarak tanımlanması gerektiğine karar verir ya da bu düşünceye itilir. Dizi bizi Sam’in ailesine, terapistine ve arkadaş ilişkilerine tanık ediyor.
Toplumsal İletişim Eksikleri: Sam uyum sağlamakta zorlanıyor ve mecazi anlam, kinaye ve esprileri anlamada sınırlılık yaşıyor.
Sınırlayıcı/yineleyici Davranış Örüntüleri: Jake’e göre yineleyici davranışları daha fazladır. Penguenlere karşı takıntısı var. Yüksek ses, ışık, kalabalık ve bazı dokulardan rahatsız oluyor. Rahatlamak için yineleyici davranış sergiliyor.
The Good Doctor
Shaun otizm ve Savant Sendromuna sahip bir cerrahi asistanıdır. Shaun’un çalışacağı hastane otizmli bir bireyin çalışmasını uygun bulmamaktadır. Shaun hem hastanede iyi bir cerrah olacağını göstermeli hem de çevresine kendini kabul ettirmelidir. Dizi ilerledikçe Shaun’un cerrahi yolculuğunun yanı sıra hastane işleyişine ve diğer doktorların hastalarla ilişkilerine de tanıklık ediyoruz.
Savant Sendromu gelişimsel ve mental yetersizlik durumlarında görülebilmektedir. Savant sendromuna sahip bireyler müzik, çizim, ileri düzey hesaplamalar ve mekansal yetiler gibi bir veya daha fazla alanda aşırı düzey bilgi ve becerilere sahip olabilir (Durukan ve Türkbay, 2010). Aynı zamanda Savant Sendromu yaklaşık 10 otizmli bireyin birinde görülebilmektedir. Rainman filminde Kim Peek’ten etkilenilerek yaratılmış Raymond karakteri en ünlü Savant Sendromu’na sahip otizmli bireydir. The Good Doctor dizisinde Shaun güçlü uzamsal zekaya sahip ve gördüklerini unutmayacak kadar güçlü bir hafızası olan bir karakterdir.
Toplumsal İletişim Eksikleri: Shaun espriyi kinayeli konuşmaları anlamada, göz teması kurmada ve sözel olmayan davranışlarda sınırlılıklar yaşamaktadır.
Sınırlayıcı/yineleyici Davranış Örüntüleri: Shaun düşüncelerden emin olana kadar sürekli tekrarlamaktadır.
Bu diziler otizm hakkında bilinçlendirme sağlarken aynı zamanda ön yargıları yıkmayı amaçlıyor. Touch ve The Good Doctor dizilerinde kurgu kaynaklı olarak otizmin biraz daha geride kaldığı söylenebilir ama Atypical’da otizm, otizme karşı insanların tutumları ve ön yargıları izleyiciye açıkça sunuluyor. Bilim-kurgu seviyorsanız, tesadüfi olayların hayatınıza ne kadar şekillendirdiğini merak ediyorsanız Touch dizisini izlemenizi öneririm. Hastane dizilerinden hoşlanıyorsanız, otizm ve savant sendromunu merak ediyorsanız The Good Doctor dizisini izlemek ilgi çekici olabilir. Otizmli bir ergenin günlük hayatını, aile ve çevresiyle ilişkilerini merak ediyorsanız ve komedi-drama ilginizi çekiyorsa Atypical’ı izlemenizi öneririz.
Otizm Spektrum Bozukluğu DSM-5 Tanı Ölçütleri
α. O sırada ya da öyküden alınan bilgilere (ayrıntılamaktan çok örnekleyen) göre, aşağıdakilerle kendini gösteren, değişik biçimleriyle toplumsal iletişim ve toplumsal etkileşimde süregiden eksiklikle:
- Sözgelimi, olağandışı toplumsal yaklaşım ve karşılıklı konuşamamadan, ilgilerini, duygularını ya da duygulanımını paylaşamamaya, toplumsal etkileşimi başlatamamaya ya da toplumsal etkileşime girememeye dek değişen aralıkta, toplumsal-duygusal karşılıklık eksikliği.
- Sözgelimi, sözel ve sözel olmayan tümleşik iletişim yetersizliğinden, göz iletişimi ve beden dilinde olağandışılıklara ya da el-kol devinimlerini anlama ve kullanma eksikliklerine, yüz ifadesinin ve sözel olmayan iletişimin hiç olmamasına dek değişen aralıkta, toplumsal iletişim için kullanılan sözel olmayan iletişim davranışlarında eksiklikler.
- Sözgelimi, değişik toplumsal ortamlara göre davranışlarını ayarlama güçlüklerinden, imgesel oyunu paylaşma ya da arkadaş edinme güçlüklerine, yaşıtlarına ilgi göstermemeye dek değişen aralıkta, ilişkiler kurma, ilişkilerini sürdürme ve ilişkileri anlama eksiklikleri.
b. O sırada ya da öyküden alınan bilgilere (ayrıntılamaktan çok örnekleyen) göre, aşağıdakilerden en az ikisi ile kendini gösteren, sınırlı, yineleyici davranış örüntüleri, ilgiler ya da etkinlikler:
- Basmakalıp ya da yineleyici devinsel (motor) eylemler, nesne kullanımları ya da konuşma (örn. Yalın devinsel basmakalıp davranış örnekleri, oyuncakları ya da oynar nesneleri sıraya dizme, yankılama (ekolali), kendine özgü deyişler).
- Ayrılık konusunda direnme, sıradanlık dışına esneklik göstermeme ya da törensel sözel ya da sözel olmayan davranışlar (örn. Küçük değişiklikler karşısında aşırı sıkıntı duyma, geçişlerde güçlükler yaşama, katı düşünce örüntüleri, törensel selamlama davranışları, her gün aynı yoldan gitmek ve aynı yemeği yemek isteme).
- Yoğunluğu ve odağı olağandışı olan, ileri derecede kısıtlı, değişkenlik göstermeyen ilgi alanları (örn. Alışılmadık nesnelere aşırı bağlanma ya da bunlarla uğraşıp durma, ileri derecede sınırlı ya da saplantılı ilgi alanları).
- Duyusal girdilere karşı çok yüksek ya da düşük düzeyde tepki gösterme ya da çevrenin duyusal yanlarına olağandışı bir ilgi gösterme (örn. ağrı/ ısıya karşı aldırış etmeme, özgül birtakım seslere ya da dokulara karşı ters tepki gösterme, nesneleri aşırı koklama ya da nesnelere aşırı dokunma, ışıklardan ya da devinimlerden görsel büyülenme).
c. Belirtiler erken gelişim evresinde başlamış olmalıdır (toplumsal gerekler sınırlı yeterliğin üzerine çıkana dek tam olarak kendini göstermeyebilir ya da daha sonraki yıllarda, öğrenilen yöntemlerle maskelenebilir).
d. Belirtiler, toplumsal, işle ilgili alanlarda ya da önemli diğer işlevsellik alanlarında klinik açıdan belirgin bir bozulmaya neden olur.
e. Bu bozukluklar, anlıksal yetiyitimi (anlıksal gelişimsel bozukluk) ya da genel gelişimsel gecikme ile daha iyi açıklanamaz. Anlıksal yeti yitimi ve otizm açılımı kapsamında bozukluk sıklıkla bir arada ortaya çıkar. Otizm açılımı kapsamında bozukluk ve anlıksal yeti yitimi eş tanısı koymak için, toplumsal iletişim genel gelişim düzeyine göre beklenenin altında olmalıdır.
Kaynakça
Amerikan Psikiyatri Birliği(2015). Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı (Beşinci Baskı). (E. Köroğlu, Çev.). Ankara:HYB Yayıncılık.
Durukan İ. ve Türkbay T. (2010). Savant Sendromu: klinik ve nöropsikolojik özellikleri. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 2(2), 237-253.
*Bu yazı Psikoloji Ağı editörleri tarafından Psikoloji Ağı Yayın İlkelerine göre düzenlemiştir.